Çağımızda ergenler, ebeveynlerine yabancılaşma, beden imajı üzerinden kurulan kendilik bilinci, antisosyal ya da riskli davranışlara meyil, ailenin ve toplumun değerleriyle uyuşmayan davranışsal beklentiler yaratan medya gibi fiziksel ve duygusal pek çok zorlukla yüz yüzeler. (2)
Amerikan Pediatri Birliği, ergen sağlığını tehdit eden faktörlere dair 2001’de yayınladığı raporunda yeni maddelere yer verdi; bunlar, okul problemleri (öğrenme güçlüklerini ve dikkat bozukluklarını kapsar), duygu durum ve anksiyete bozuklukları, ergen intiharları ve cinayetleri, evde ateşli silah bulundurma, okul şiddeti, alkol ve madde kötüye kullanımı, HIV/AIDS, medyadaki şiddetin etkileri, obezite ve cinsel aktiviteler idi (2). Gençlerde görülen ruh sağlığı problemlerindeki artış, muhtemelen, bu rahatsızlıklara yönelik farkındalığın artmasının ve ayrıca gençler üzerindeki stresörlerin yoğunluk ve sayıca artışının bir sonucudur. (1)
Gençlerin maruz kaldıkları bütün bu zorluklarla başarılı bir biçimde baş edebilmeleri için yüksek düzeyde sosyal ve duygusal yeterliliğe sahip olmaları gerekir. (2) Sosyal ve duygusal becerilerdeki yeterlilik, bireyin, hayatını etkin şekilde yönetmeyi öğrenebilmesinin temelini de oluşturur. Bu yeterlilikler, dikkati kanalize edebilmeyi ve motivasyonu sürdürebilmeyi, başkalarıyla uyum içinde çalışabilmeyi, hayal kırıklığı ile baş edebilmeyi, karşılaşılan güçlüklere uygun davranışlarla yanıt verebilmeyi ve riskli davranışlardan uzak durabilmeyi kapsar. (2) Günümüzde gençlere, ihtiyaç duydukları sosyal ve duygusal yeterliliklerini kazandırmada eğitim kurumları yetersiz kalmaktadır. Çağdaş eğitim reformları, öğrencilere, global ekonomi dünyasının ihtiyaç duyduğu bilgi ve becerileri kazandırmaya yönelik reformlardır; toplumsal yapı, toplumsal koşullar ve öğrencilerin sosyal-duygusal problemleri sıklıkla göz ardı edilir. (1) Gençler, stres, şiddet, depresyon, yeme bozuklukları, madde kullanımı vb. ruh sağlığı problemleriyle baş etmeye çalışırlarken, öğretmen ne kadar becerikli ya da eğitim programı ne kadar iyi olursa olsun, aldıkları eğitimden fayda görme yüzdeleri ne yazık ki düşük olacaktır. (1)
Sosyal ve duygusal yetilerin gelişimine katkıda bulunan, ruh sağlığının üzerine yapılandığı temellerden biri de duygu regülasyonudur. “Duygu regülasyonu” tanımı genellikle duyguları fark edebilme ve uygun biçimde yönetebilme becerilerine gönderme yapar. Duygu regülasyonuna özgü beceriler, deneyimlenen duyguların farkında olabilmeyi, özgül duyguları ve yoğunluklarını tanımlayabilmeyi, duyguların yapıcı biçimde ifade edilebilmesini ve sıkıntıya tahammül edebilmeyi (distress tolerance) kapsar. Duygu disregülasyonunun, depresyon, anksiyete, yeme bozuklukları, davranım bozuklukları ve madde kullanımı gibi geniş bir psikolojik problem dizisinin altında yattığı ve gelişim sürecindeki önemli sosyal ve duygusal kilometre taşlarının aşılmasını engellediği fark edilmiştir. (1)
Günümüzde, antik çağda yapılan düşünsel dalınç uygulamaları (kontamplatif- contemplative practices) ya da bilinçli-farkındalık (mindfullness) temelli uygulamalar, seküler biçimlere bürünerek, duygu regülasyon becerilerini geliştirme ve iyilik halini (well-being) arttırmada kullanılmaktadır. (1)
Bilinçli Farkındalık Nedir?
Bilinçli farkındalık, meditasyon tekniklerine dayanan, zihni muhakemelerin durdurularak, dikkatin “şimdiye” çevrilmesine dayanan yeni bir psikolojik tedavi yöntemidir. (3) Meditasyon (ya da bilinçli farkındalıklı meditasyon) “şimdiye” odaklı bu halin geliştirilmesi amacıyla dikkatin eğitilmesi olarak tanımlanır. Düşünsel dalınç (kontamplasyon) uygulamaları ve bilinçli farkındalık uygulamaları ile zihnin durdurularak içgörü ve konsantrasyonun geliştirilmesi amaçlandığı için bu iki kelime birbirine eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. (1)
Bilinçli farkındalık alıştırması sırasında, dikkat, istemli olarak “şu anda” orada olmakta olan fenomene yönlendirilir. Farkındalıklı dikkat (mindful attention) derecesini, deneyimin yapısına duyulan ilgi, merak ve dikkatin kalitesi belirler. Bilinçli farkındalık alıştırması, burada, zihnin, belirli bir yöntemle, dikkati yöneltme eğitiminin alıştırmasıdır; amaç, hüküm ve yargılardan azade bir halde “şimdi”de olabilmektir. Bu uygulama kapsamında öğrencilere, bedenlerini inceleme, düşüncelerinin farkına varma, duygularının farkına varma ve sevgi-şefkat uygulamaları gibi pek çok kısa alıştırma öğretilir. (2)
Bilinçli Farkındalık Uygulamalarının Faydaları
Yapılan araştırmalarda, meditatif uygulamalar ile dikkatin, konsantrasyonun, yaratıcılığın ve duygusal zekanın artışının desteklendiği görülmüştür. Bilinçli farkındalık meditasyonu, duygu disregülasyonuna sebep olan ve güçlü birtakım duygular uyandığında da onları dengeye getiren zihinsel süreçlere dair farkındalığı arttırır. Bilinçli farkındalık, duygular deneyimlenirken onlarla çalışabilmenin yolunu sağlar. Duygulara dikkat vererek onları tanımlamak, duygusal tepkileri azaltabilir ve duygusal dengeyi ve netliği arttırabilir. Dikkatimizi “şimdi”ye vermek, duygularımızı algılayarak yönetebilmemizi sağlar. (1)
Bilinçli farkındalık uygulamaları, ayrıca kendisine ya da başkalarına zarar verme gibi davranışsal birtakım tepkilere yol açabilecek rahatsızlık verici duygulara karşı dayanıklılığı arttırabilme olanağı sunar. Ayrıca, bilinçli farkındalık alıştırmasında bilinçli olarak dikkat dağıtıcı her şeyden uzaklaşılarak dikkatin sürekli olarak tek bir nesne üzerine döndürülmesine çalışılır; böylece dikkat güçlenmiş olur. (2)
Düzenli olarak yapılan bilinçli farkındalık pratikleri, bilinçli ya da yarı bilinçli yaşanan deneyimlerin, bağlamlarından ayrı olarak, daha kabullenici bir biçimde algılanmalarına olanak tanır. Bu yaklaşım, sürekli erteleme ya da agresyon gibi tepkisel davranışlara engel olarak dikkati güçlendirebilir ve daha bilinçli ve reflektif bir düzende problem çözücü davranışların oluşumunu sağlar. (2)
Bilinçli farkındalık meditasyon eğitimlerinin yetişkinler üzerindeki etkileri arasında, beynin dikkatle ilgili bölümünde görülen yapısal değişiklikler oluşması, dikkatle ilgili görevlerde performans artışı, duygu durumunda ve bağışıklık sistemi fonksiyonlarında iyileşme, akademik başarıda artış, empati düzeyinde artış, fiziksel yakınmalar ve stres düzeyinde ise azalma gibi etkiler sayılabilir. Çocuk ve ergenlerle yapılan bazı çalışmalarda, meditasyon eğitimini takiben çocuk ve ergenlerin dikkat becerilerinde gelişmeler olduğu bildirilmiştir. Başka çalışmalar da, meditasyon tekniklerinin, çocukların anksiyete düzeylerini düşürmede, zeka geriliğine sahip bireylerin agresyonunu düşürmede ve ergenlerin bireysellik kazanmalarını sağlamada olumlu etkileri olduğunu göstermiştir. (1)
Yetişkinlerde bilinçli farkındalık eğitiminin etkileri üzerine yapılan araştırmalarda, özellikle ileri aşamalarda meditasyon yapanlarda ve aynı zamanda kısa bir meditasyon eğitimi alanlarda, bedensel duyumlarda genişleme, dikkat ve duygu regülasyonunda da gelişme gibi pek çok faydası olduğu görülmüş; olumlu duygu durum ve bağışıklık sistemi fonksiyonlarında artış, depresif duygu durum tekrarlarında azalma, empatide artış, madde kullanımında azalma ve stres düzeyinde azalmaya da rastlanmıştır. (2) Bilinçli farkındalık ve düşünsel dalınç uygulamalarının yetişkinlerin yaşamında iyileştirici bir etki yaratması araştırmacıların ve uygulayıcıların bu yaklaşımlara olan hevesini kabartmaktadır. (1) Bilinçli farkındalığı okullarda çocuk ve ergenlere uygulama işi yeni başlamıştır. (1) Ergenlerle yapılan bazı çalışmalarda, dikkat düzeylerinde, öğrenme güçlüğü yaşayan öğrencilerin sosyal becerilerinde, uyku kalitesinde ve erkek ergenlerin “kendini iyi hissetme” düzeylerinde artış; kliniğe başvuran ergenlerin de anksiyete, depresyon, somatik ve dışsallaşan semptomlarında da azalma olduğu görülmüştür. (2)
“NEFES Almayı Öğrenmek”
Genç insanlara etkili stres yönetimi için yardımcı olmak, onların duygu regülasyon kapasitelerini genişletir ve iyilik hallerini arttırıcı etki yaratır. (1) Ergenlik dönemi, duygulanımların arttığı ve strese yapıcı biçimde uyum göstermek için gittikçe artan oranda baskı hissedilen bir dönem olduğu olması sebebiyle, “NEFES almayı öğrenmek” programı, bu dönemdeki gençlerin duygu regülasyon becerilerinin gelişimini kolaylaştırma amacıyla geliştirilmiştir. (2) Programın hedefleri, öğrencilerin kendi düşünce ve duygularını anlayabilmeleri ve olumsuz duygulanımlarını yönetebilmeleri için bilinçli farkındalık becerileri kazanmaları ve onlara bu becerileri grup ortamında uygulayabilecek fırsatları yaratmaktır. Programda, BREATHE kelimesinin harfleriyle başlayan, ana temalı 6 ders programı vardır. Bu 6 tema; beden farkındalığı, düşünceleri anlama ve onlarla çalışabilme, duyguları anlama ve onlarla çalışabilme, farkına varılan düşünceleri entegre edebilme, duygular ve bedensel duyumlar, kendi-kendini yargılayıcı zararlı tutumları azaltma ve bilinçli farkındalığı günlük hayata entegre edebilmektir. Programın ana amacı, bilinçlilik farkındalık uygulamaları ile duygusal denge durumunda artış sağlamaktır ki okullarda bu alana dair olan eğitim sıklıkla ihmal edilmektedir. Okul-temelli bu eğitim yöntemi, öğrencilere duygu regülasyon stratejilerini keşfetme ve bunları da hayatları boyunca kullanabilme olanağı sunar. Elbette ki öğrenciler düşünsel dalınç uygulamalarını akademik hayatlarının dışındaki başka alanlarda ve kişisel hayatlarında da yapmaya teşvik edilirlerse bu programdan elde edilen kazanımlar büyür. (1)
Günümüz bilim adamlarının ve eğitimcilerinin, kadim bilgeliğin eğitim yöntemlerine karşı reddedici bir tutum takınmayarak bilakis bu yöntemlerden esinleniyor olmaları, bu esintilerle şekillenen nesile yönelik beklentilerimizi yükseltici, umutlarımızı yeşertici gelişmelerdir. Kadim bilgeliğin insanı eğitmede ve yetiştirmede referans aldığı noktalar ve kullandığı yöntemler, şüphesiz ki, gittikçe artan bir oranda profesyonellerin ilgisini çekmeye devam edecektir.
Kaynakça:
1- Broderick C. P. ve Metz S.; Learning to BREATHE: A Pilot Trial of a Mindfulness Curriculum for Adolescents. Advances in School Mental Health Promotion Volume 2, Issue 1, 2009 pp: 35-46.
2- Broderick C. P. ve Jennings P. A. Mindfulness for adolescents: A promising approach to supporting emotion regulation and preventing risky behavior. New Directions for Youth Development Volume 2012, Issue 136, pp: 111–126, Winter 2012.
3- Bögelsa S., Hoogstada B., van Duna L., Schuttera S. ve Restifo K. Mindfulness Training for Adolescents with Externalizing Disorders and their Parents. Behavioural and Cognitive Psychotherapy / Volume 36 / Issue 02 / March 2008, pp 193-209.
