Logos: Antik Yunan düşüncesinde söz, konuşma, düşünce, akıl, anlam, açıklama, bir şeyin her ne ise o olmasını sağlayan nedenler, belli bir disiplinde fenomenleri açıklamak amacıyla kullanılan yöntem ve ilkeler, bir şeyi bizim için anlaşılır kılan temel dayanak anlamına gelen sözcük.
Yunan dininde bir tanrı ya da tanrıların insanlara tinsel esin, bilgelik ve yol göstericilik sağlayan sözleridir. Logos kavramı felsefi çerçeve içinde ilk kez ünlü doğa filozofu Herakleitos’ta ortaya çıkmıştır. Miletli filozofların maddeciliğine karşı mistik bir tepkiyi temsil eden Herakleitos’a göre gözle görülen dünya, gerçekliği kısmen açığa vurur, kısmen de gizler.
Gerçeklik, dünyanın bütün bir yaşamı sonsuz bir doğum ve ölüm, oluş ve yenilenme çarkında sergilenen tanrısal ruhudur. Herakleitos işte bu tanrısal ruha, akla “Logos” adını verir. Dünyanın homojen olan tek bir Logos olduğunu söyleyen söz konusu tanrısal ruha aynı zamanda “Doğa” adını veren ve onu kozmik süreçle özdeşleştiren Herakleitos’a göre Logos, bir yandan da yaşam ilkesi olan ruhtur, tanrısal yasadır, Tanrı’nın iradesidir. Hep var olan ve dünyanın içkin nedeni olan Logos, yıldızları yörüngelerinde tutan güç, her şeyin kendisine uyduğu yasadır. Varlıktaki çelişki, uyumsuzluk ve savaşın gerisindeki uyum ilkesidir.
Sofist Georgias’ta ise Logos, karşı konulmaz bir gücü olan söz anlamına gelir. İkna ve güzel konuşma sanatı üzerinde yoğunlaşan Georgias’ta söz, güzel konuşma anlamına gelen Logos, büyük bir güçtür. Logos, korkuyu sona erdirebilir. Üzüntüyü uzaklaştırabilir. Keyif yaratabilir ve merhameti arttırabilir. Logos ona göre aklı değil de duygu ve tutkuları etkiler. Georgias’ın Logos anlayışı, sözün insanı eğitmek ve aydınlatmak yerine, insanı hoşnut eden, ona haz ve içinde bulunduğu durumdan kurtulma olanağı veren yönünü işaret eder. İnsan, Georgias’a göre, daha iyi biri haline getirilemez. Fakat insanın yaşamı iyileştirilebilir ve sözler de işte tamı tamına bunu yapar. Trajedide ve komedide olduğu gibi sözler ruhu eğitmek yerine onu etkiler, yönlendirir ve ruhun sıkıntılarını hafifletir. Logos ilaçlara benzer bir biçimde sıkıntılı bir durumdan kaçış sağlayan güçtür.
Herakleitos’un varlık görüşünü yeniden canlandıran Stoa Okulu’na göre ise Logos, evrendeki rasyonel düzenin ve rasyonel bir biçimde düzenlenmiş faaliyetlerin yaratıcısı olan kozmik akıl ilkesidir. Herakleitos gibi Stoalılar da panteist bir anlayışla, Logos’u maddi bir güçle var olan her şeye yayılmış olan ateşle özdeşleştirmişlerdir. Logos aynı zamanda insanla var olan ve insana evrendeki düzeni ve amacı anlama, yaşamını doğaya uygun bir biçimde düzenlemenin yolunu ve evrendeki zorunluluğu anlama olanağı veren bireysel akıldır.
Logos, her şeyi kendi iyisine doğru yönelecek, evrende var olan düzen ve uyuma katkıda bulunacak şekilde düzenleyen güçtür. Logos aynı zamanda tüm ahlâki değerlerin kaynağıdır. Buna göre tüm insanlar fiziki ve kültürel farklılıklarına karşın ölünce kendisiyle karşılaşacakları ezeli-ebedi Logos’tan bir parçaya sahip oldukları için aynı insanlığın eşit üyeleridirler. Stoalılara göre insanların ruhları (Logos’ları) bundan dolayı ölümsüzdür.
