I- LOGOS’UN SÖZLÜK ANLAMLARI:
LOGOS: Logos sözcüğü Yunanca’da usla kavrama anlamındadır ve duyguyla kavrama anlamındaki pathos sözcüğü karşısında kullanılır. Yunanca seçme ve kavrama anlamlarını veren leg kökünden türemiştir. Kök anlamıyla ilgili olarak us ve usa dayanan söz, yasa, düzen, bilgi, bilim anlamlarını da dile getirir.
Yunanca’da;
Söylemek: Lego
Söz: Logos
Sözcük : Lexis
Kuram: Logia
Düşünmenin işleyişi: Logike
XII. Yüzyılda Latinceye alınan Yunanca Logike ve tartışma sanatı anlamındaki dialektike deyimleri (La. Logica, dialectica), mantık anlamında kullanılmaya başlamıştır. (O.H.)
*W.K.C Guthrie‘ye göre ise Logos sözcüğünün felsefi içerik taşıyan anlamları şöyle sıralanabilir:
1) İlişki, oran, karşılıklık
2) Açıklama, bir kuram ya da uslamlamanın (argümanın) ortaya konması.
3) Yasa, davranış, kural.
4) Sav, varsayım.
5) Neden, temel.
6) Tanımdan daha geniş formül, ancak çoğu kez, nedeni ortaya koyan terim.
7) Özsel tanım.
8) Dünyanın oluş sürecinde sergilenen yasa.
9) Ruhun kendi kendine içsel tartışması.
10) Düşünme, usavurma, refleksiyon.
11) Duyusal olarak algılamanın karşısında yer alan anlıksal kavrayış
12) Bilimsel bilgi ve doğru düşünme işlemi.
13) Bir yeti olarak us.
LOGOS ENDIATETOS; (Yu.Yeni platonculuk) Gizli söz. Söylenmiş söz (Yu. Logos proforikhos) karşılığında kullanılır. Muhiddin Arabi felsefesinde aynı anlamlara sırasıyla `kelamı mahfuz’ ve `kelamı melfuz’ denilmiştir.
LOGOS SPERMATIKHOS; (Yu. Zenon) Yaratıcı ilke. Stoa Felsefesinin kurucusu Zenon’a göre ruh ve beden aynı varlığın iki yönüdür, ne ruhsuz özdek ne de özdeksiz ruh vardır. Tanrının bedeni doğadır. Ruh etkin, beden edilgindir. Demek ki, beden ruh tarafından meydana getirilmektedir. Zenon bu anlatımında yaratıcı tohumu logos spermatikhos deyimiyle nitelemiş ve evrensel ruh (Yu. Psike tou kosmou) deyimiyle özdeş kılmıştır.
Skolastik Felsefede Zenon’un bu deyimi, Thomas d’Aquin tarafından Latinceye ratio seminalis (Tr. Tohumsal us, Fr. Raison seminale) deyimiyle çevrilmiştir ki, Yunanca deyimin tam karşılığı budur.
LOGOS TOU PANTOS; (Yu .Zenon) Evrensel us. Bu deneyim Stoa felsefesinde ayrıca evrensel ruh, yaratıcı ilke, içkin us deneyimleriyle de dile getirilmektedir. Stoacıların logos tou pantos’u Osmanlıcaya zihni külli ve Fransızcaya esprit universal deyimleriyle çevrilmiştir. Bu anlayışta, aralarında ayrılıklar olmakla beraber, Stoa-Aristoteles-Hegel üçlüsünün ortak yanları görülmektedir.
LOGOS ÖGRETİSİ; İngiliz tarihçisi Edward Gybbon, “The Decline and Fall of the Roman Empire” adlı yapıtında Platon’un gizli bir logos öğretisi bulunduğunu ileri sürmektedir.
Gibbon’a göre Platon, ideler evreninden özdeksel evrene nasıl geçildiğini açıklayan bir logos öğretisi oluşturmuş, ne var ki genel inançlara aykırı bulunan bu,öğretiyi gizlemek zorunda kalmıştır. Ünlü akademisindeki öğrencilerin yazıya geçirmeden kulaktan kulağa fısıldamalarla öğrendikleri bu öğreti, Platon’un ölümünden sonra öğrencileri tarafından İskenderiye’ye geçirilmiştir. Yahudi düşünürlerinden İskenderiyeli Philon tarafından açıklanan öğreti, Tanrıyı üç yanlı bir varlık olarak ele alır. Gibbon’a göre Hıristiyan Tanrıbilimciler, Hıristiyanlığın ünlü üçlemesini (baba, oğul, kutsal ruh) Philon’un bu öğretisinden çıkarmışlardır.
II- LOGOS KAVRAMI
Anaxagoras’a göre doğa bir düzen içindedir. Bu düzenin kendisi bir akılsallıktır. Bu `Nous’dur. Bir başka deyişle doğa nesnesinin dizgesi, Biçimidir (Armonia). Doğanın iç düzenini, e.d gizil görünüşlerin ardında olan bu yapısal düzeni araştırıp, ne ve nasıl olduğunu öğrenirken oluşturacağımız bilincimizle o düzeni deşifre edersek, bu Logos’tur, e.d Kavram’ dır.
Doğa nesnesi karşısında bir bilinç, o doğa nesnesinin oluşum düzenini kavramaya çalışırken, diyalektik mantığı yöntem olarak kullanıyorsa, logos adına söyleyeceğimiz şey Süreçtir (Proses). Logos, Proses olacaktır, e.d. Sürecin kendisi, oluşum süreci dediğimiz şey bize Logos’u verecektir.
Bir doğa nesnesinin iç düzeni, oluşum düzeni, projesi, o nesnenin aklıdır. Platon, buna İdea adını vermiştir. Antik Yunan’da idea böyle ileri sürülmüştür.
Antik Yunan doğa düşünürleri, doğanın arkasındaki aklı görmeye çalışmışlar ve deşifre edebildikleri kadarıyla nous’u, logos’a dönüştürmüşlerdir. Bir başka deyişle aydınlanma süreci de diyeceğimiz bu süreçte, sorun, doğanın nous’unun, logos’ta yansımasının ne şekilde denetleneceğidir.
Nous’u yasalı olarak ne kadar bilebilirsek, logos, o kadar pozitif anlamda bilgiye dönüşmüş olacaktır. Bu demektir ki, yasalı bilgi ile doğayı değiştirip başka kılabiliriz. Neyi değiştirebiliyorsak, o bilgi’dir. Yasal olan da budur. O zaman logos, giderek bilimsel bilgi anlamını alacaktır.
Nous’dan (e.d nesne, olay ve olgulardan) Logos’a doğru gidilir.
Mircea Eliade, “Ebedi Dönüş Mitosu” adlı eserinde, mitosun imgeleri ve simgelerinin Platon’da İdea haline geldiğini söylemektedir. İdea dediğimiz biçimler doğada, doğa öncesinde, sonrasında var mıdır, yoksa onları doğaya biz mi yüklüyoruz? Algı kalıpları biçimi, bir idea olarak mı değerlendiriliyor?
Biçim’in indirgemeci olarak en altına inersek, iki ayrı şey arasındaki ilişkiyi buluruz. İ1k biçim budur. Bu bize ilk ideayı, ilişki idea’sını veriyor. Bir başka deyişle logos’un özü ilişkidir.
Eski Yunan felsefesini etkileyen Orphic öğretide, Orpheus’a göre Dionysius (Dion; Tanrı, İsius; Oğul) Zeus’un oğludur ve tezahür etmiş kelamdır ve insanlar Dionysius’un eti ve kanıdır.
Hıristiyan tasavvufunda logos, değişip dönüşüp bütün evreni yapan, kendisini değil oluşumlarını deneyleyebildiğimiz öyle bir ilkedir ki, bütün evreni bir arada tutan kuvvetlerin birliği olarak vardır ve Ruh-el Kudüs adını alır. Aynı zamanda Ruh-el Kudüs bütün varlıklara hayat veren ilkedir. Tanrı, e.d. Mutlak vücut kelam (logos) ile tecelli eder. Ezoterik okullarda, ruhlanma, ferahlanma adına kullanılır.
Echart der ki; “Baba, kelamı nefse söyler ve oğul doğduğunda, her nefs Meryem olur.”
KAYNAKÇA:
l- Felsefe Ansiklopedisi / Orhan Hançerlioğlu
2-Filozoflar Ansiklopedisi / Cemil Sena
3-Felsefe Tarihi / Sahakian
4-İlkçağ Felsefesi Tarihi / W.K.C.Guthrie
5-Tasavvuf Felsefesi / Cavit Sunar
6-Tasavvuf Tarihi / Cavit Sunar
7-“Anadoluda Aydınlanma – AAV Kadıköy KSM Toplantıları” Notları / Metin Bobaroğlu
