Yöntem Sorunu

Okuma süresi: 11.28 mintues

En genel olarak yöntem, bir işin gerçekleştirilmesi, bir bilginin elde edilmesi, uygulanması ve çıkan sonuçların değerlendirilmesi için kullanılan yol, yordam olarak tanımlanır.

Batı uygarlığında yöntem method olarak terimleştirildi. Antik Yunan’da kanon, örnek ve yöntem olarak kullanılmıştı. Yunan dilinden Arapça’ya, kural ve ilke anlamında kanun diye çevrilmiştir.

Ünlü Aydınlanmacı Alman düşünürü I. Kant, kanon’u şöyle tanımlamıştır: “Kanon terimiyle, bilgi güçlerinin kullanılışını saptayan önsel ilkelerin topunu anlıyorum.”

Yöntem söz konusu olduğunda, onun daha belirgin ve tanımlı kılınması bakımından, “neyin yöntemi” ya da “neyle ilgili yöntem” diye sorulması gerekir. Bir nesnenin, bir olayın, bir olgunun ve bunlarla olan ilişkinin yöntemi mi? Ya da bir sürecin, bir eylemin, bir bilgi oluşturmanın yöntemi mi?

Yöntem için sorulacak soru nasıl sorusudur. Nasıl yapılır, nasıl bilinir, nasıl oluşur, nasıl uygulanır vb. gibi sorular hep yöntemi anlamak içindir.

İnsan gereksinim bağlamında çevresine yönelir, ilgi duyar ve ilişki kurar. Kurduğu ilişkilerle çevresini etkiler, değiştirir ve dönüştürür. İnsanın çevresini değiştirmede ve kendi için kılmada doğal yetenekleri yeterliyse, herhangi bir yöntem sorunu yoktur – ya da yöntem arayışı ve farkındalığı yoktur. Ne zaman ki insan gereksinimini karşılamada, hedefine ulaşmada bir dirençle karşılaşır, işte o zaman “nasıl yapılırın bilgisi”ni aramaya başlar, ki bu yöntem arayışıdır. Bundan sonra deneme ve yanılmalar süreci başlar. Amacına ulaşmadaki direnç ve engelleri aşmak için araç, bilgi ve kullanım biçimi geliştirir, bu sürecin bilincine varır ve böylece yöntem oluşturur. Bu anlamda yöntem, insanın bilinçlilik durumudur.

Bir başka deyişle yöntem, insanın yapıp ettiklerinin farkındalığı, bilincidir.

İnsan, yapıp ettiklerinin öznesi konumuna dil ve düşünce ile gelir. Düşünmek öncelikle bir nesneyi, bir olayı, bir olguyu, bir ilişkiyi düşünmektir ve insan bu yolla özneleşir, bilincini oluşturur. Sonra özneler arası ilişki bilince yansıyarak öz-bilinç oluşur, insan ben olur.

İnsan burada da kalmaz, bir üst aşamada özne oluşunun bilinciyle, yönelimlerinin ve ilişkilerinin üzerine yönelir; yönelme ediminin kendisine yönelir; yönelme ediminin kendisine yönelir. Bu bir yansımalı düşünmedir, düşünmenin üzerine düşünmedir, aynı zamanda yapıp ettiklerinin hesabını vermedir. Yöntemin sorgulandığı bu düzey, felsefenin de ortaya çıktığı düzeydir. Yöntem, yaşamın içinden çıkmış olduğundan, yöntemi sorgulamak bir bakıma yaşamı sorgulamaktır. Bu bağlamda felsefe sürekli yöntem arayışıdır ve düşünce tarihi de yaşamın yöntemli sorgulanmasının tarihidir.

Felsefî bilgi, bilme edimlerinin bilgisi olmakla kalmaz, giderek bilginin bilgisini de üretir. Varolanın bilgisini üretirken ve bilginin bilgisini üretirken aynı zamanda yöntem üretilmiş olur. Çeşitli yöntem önermeleri ise çeşitli disiplin ve ideolojileri ortaya koyar, kuramlar oluşturur. Her düşünme disiplini, her ideoloji ya da her kuram bir yöntemi gösterir.

İnsanın doğal, bedensel gereksinimi birebir karşılanır. Bir başka deyişle birebir ilişkiler gerektirir. Gereksinimler anlıksal ya da ussal düzeye yükseldiğinde, yönelimler çeşitlenir ve birebir olmanın ötesine geçer. İnsanı özne yapan da bir şeye yönelmesinin üzerine düşünmesidir, bu da yöntemdir. Ussal düzeyde yönelimlerin çeşitlenmesi, yöntem tekliğini kırar ve yöntem çoğalmasına neden olur.

Düşünce tarihinde önce çevre üzerine, şey üzerine, nesne üzerine düşünerek “töz-felsefesi” üretilmiştir. Descartes’in “cogito”su ile birlikte kendi üzerine dönen düşünce ile de “özne-felsefesi” üretme sürecine geçilmiştir.

Felsefeye yöntem Descartes’la girmiştir.

İnsanın varolanda kurduğu, “ilişki-biçimi”, eş deyişle yöntem, üretilen bilginin türünü, disiplinini belirler.
“Deney-gözlem-ölçü” yöntemi bağlamında Bilim,
“Estetik-imge” yöntemi bağlamında Sanat,
“Dil-düşünce-kavram” yöntemi bağlamında Felsefe üretilir.

Doğada ve çevrede varolanlar duyusal düzeyde “tekil” bir biçimde bulunurlar. Tek tek nesneler duyularla algılandığında bilinen onların yalnızca görünüşleridir. Bu tekil varoluş nesnelerini tümel ya da genel bir yasa ile ilişkisinde ele almak “kavramsal-düşünme”yi doğurur. Bu bağlamda kavramsal düşünme yöntemini belirleyen “yasa ilişkisi”dir. Algısal görünüş bilgisini bilimsel-bilgi yapan bu yasa ilişkisidir.

Bu durumda, Grekçe nomos, Arapça namus diye adlandırılan yasa kavramını tanımlamak konuyu dah anlaşılır kılacaktır:

Yasa: Nesnel gerçekliğin nesne, olay ve olguları arasında, onları düzenleyen ve değiştirip geliştiren zorunlu, nesnel ve nedensel iç ilişkidir. Yasa, tikel (tek ya da tikel olgularda geçerli), genel (aynı türden olgular için geçerli), evrensel (tüm olgular için geçerli) olabilir. Nesnel ortamda yasaların işlemesi için bir de dışsal geçici ilişkiler ed. koşullar gereklidir, ama hiçbir koşul nesnel-içsel-yasa olmaksızın nesne ve olguları geliştiremez.

Bütün bu anlatılanlara bağlı olarak tüm yöntemli bilginin temeli ve kaynağı “Eylem” olarak görülür. Çünkü “eylem” kavramı “bilinçli-amaçlı-bir etkinlik” olmakla yöntemi tanımlar. Düşünme işi de yöntemli bir iştir ve beyin örgeni, dil dizgesi ve düşün biçim (mantık)lı yasallığı ve kuralları altında gerçekleşir.

Yöntem, en genelde iki yanlı: 1- Kuramsal (teorik), 2- Kılgısal (pratik), ve dört düzeylidir: 1- Varolma düzeyi, 2- Düşünme-bilme düzeyi, 3- Dile getirme-iletme düzeyi, 4- Deneme-uygulama düzeyi.

Varolma düzeyi: Ontolojinin konusu
Düşünme-bilme düzeyi: Epistemolojinin konusu
Dile getirme-ileti düzeyi: Linguistik ve iletişimin konusu
Deneme-uygulama düzeyi: Bilim ve teknolojisinin konusu

Tüm yöntemler için ortak belirleyici olan Bilgi’nin Niteliği’dir. Bilgi’nin oluşumu indirgenmiş bir modelde şu biçimde gösterilebilir.

Modelde görülen bu alanlardan hangisine ağırlık verirseniz, felsefî tutumunuz ortaya çıkar.

Bilimsel bilginin yöntemini belirleyen, deney ve gözlem verilerinin içinde değerlendirildiği “Kuram”dır. Eş deyişle bilimsel bilgi değerlendirildiği kuram bağlamında anlam taşır.

Felsefî bilgi, kavramlarının birer kavram dizgesi olan disiplinler bağlamında aldığı anlam yükleridir. Felsefî söylemin niteliği, kendi kendini konu edinebilme, yoklama ve sorgulamasıdır.

Sanat ise kavramla işin birleştirilmesinden doğar. Bir başka deyişle sanat, kuramsal, etik, estetik değerleri işle birleştirmektir. Sanatın kendi iç disiplini onun etiğini oluşturur. Sanat duyarlık yoluyla üretildiği gibi ancak duyarlık yoluyla da algılanır. Bu nedenle duyarlık algısının geliştirilmesinin yolu da sanat uğraşıdır.

Bilinç dışı bir aktarım olan kültürün, bilinçli-yöntemli bir edimle sanat, bilim ve felsefe yoluyla rafine edilmesi uygarlık düzeyini belirler.

Kavram, tüm disiplinlerde ortak, zorunlu bir araç olarak karşımıza çıkıyor. Kavram, her türlü kültür nesnesinin yaratıcı temelini oluşturmaktadır.

İster dış dünyada, ister düşünmede, ister dilde olsun, kavram, varolanı kavrama ve anlama bakımından düşünmenin en önemli aracıdır. Kavram, olası her türlü anlama, anlatma, anlaşmanın, iletişim kurmanın ve anlaşılmanın vazgeçilmez öğesidir.

Düşünceler kavramlaşmadan önce öznel ve bulanıktır. Bu nedenle Felsefe; bir yönüyle anlamın asıl taşıyıcısı olan “kavram”ları inceler.

Kavramın asıl oluştuğu ortam düşünme ortamıdır; dış dünya ve dil bu oluşuma katılır. Ünlü düşünür Plato’ya göre: “Sofist ile filozof karşıt bakış açılarının temsilcileridir; sofistler varolanın özünü araştırmaktansa, görünüşü ile yetinmeyi ve bilgilerini görünüşe dayandırmayı ilke edinmektedir. Oysa filozof, görünüşle yetinmez; varolanın özünü, onu o yapanı araştırmaya çalışır.”

Alman düşünürü Hegel de Plato’yu izleyerek kavrama (yöntem olarak) dikkat çeker. O’na göre duyularımıza çarpan görünüşler şimdi ve buradanın algısal bilgisini içerir. Oysa hiçbir şey durağan değildir, sürekli değişmektedir. Bu görünüşler bize süreçsiz sonuçları verirler ve süreçsiz sonuçlar da anlamsızdır. Nesne, olay ve olguları sürecinde saptamak ise eytişimsel düşüncenin işidir, ki süreçler ancak “kavram” yoluyla bilinebilir. Hegel’de “kavram”, süreçleri gösteren ve karşıtların birliğini ortaya koyan ve aşama aşama değişip gelişerek tümel bir dizgeye kavuşan bir düşünme edimidir. Olgularda olduğu gibi kavramların içeriği onların süreçleridir.

Yöntemin bir sorun olarak ortaya çıkışı, onun anlamlandırma ve yapıp etmelerin yolu olması kadar, bilince ket vurması, onu koşullandırması gösterilmiştir. Tüm ileri sürümler tek ve her şeyi açıklayan kesinlikli yöntem görüşleri biçiminde olmuştur. Oysa Derrida’nın dediği gibi: “Her kuramın bir yazgısı vardır; kuramın göstermeye yetenekli olduğu bir şey vardır; ondan sonra sahneden çekilir.” Ona göre her kuram geçicidir.

Her yöntem diğer yöntemlere ve arayışlara açık olmalı. Thomas Khun, Kant’ın “evrensel ulamlar (kategori) bilgiyi etkiler” görüşüne karşı çıkarak “toplumsal paradigmalar ve epistemik topluluklar bilgiyi etkiler” demiştir. Khun, zamana ve kültüre göre bilimin açıklamalarının değiştiği görüşünü ileri sürmüştür.

Einstein’ın ünlü bir sözü vardır: “Bilim adamlarına sakın yöntem sormayın, onların söyledikleri yanlıştır.”

Einstein, kuşkusuz yöntemsizliği önermiyordu, onun göstermek istediği bir yönteme saplanıp kalmanın yanlışlığıdır. Haksız değildir Einstein! Çünkü eğer o kendinden önceki yöntemlere bağlı kalsaydı, bütün dünya görüşlerini altüst eden, bilinci ve yaşamı başka bir boyuta taşıyan kuramını oluşturabilir miydi?

Varolan bilgiyi öğrenmek, öğretmek ve uygulamak için varolan (onun üretildiği) yönteme bağlı kalmak gereklidir. Ancak yeni bilgi ufuklarına açılmakta o denli yeni yöntemler bulmayı gerektirmektedir.

Bütün bunlardan anlaşılacağı gibi sorun yöntemlerde değil, onları dogmalaştırıp yegâne kılmak isteyen bilinçlerdedir. Bu bir tutum sorunudur. Bu nedenle her araştırmacı kuramlarını çoğaltmalı, kendi kuramını karşıt kuramlarla karşılaştırmalı ve farklı düşüncelerin kendisini besleyeceğini bilmelidir.

Ahmet İnam’ın dediği gibi: “Varolan yöntemler yürünmüş yollardır, yol daima arkadadır. İnsan olanaklar bütünüdür, yapabileceğini yapmak onun etiğidir.”

Yöntem belli bir izlemi (program) söyler, önceden belirlenmiş bir tasarımı. Bu bağlamda yöntem “rational” bir savunma niteliğindedir. Bilmek her zamn açık ve kavramsal ifadelerle sınırlı değildir, hattâ bilinçle bile sınırlı değildir. İnsan biliğini sandığından daha çoğunu bilir. Açık bilgi buzdağının su üstünde görünen yanıysa, örtük bilgi denizin içinde daha büyük bir kütle olarak durmaktadır.

Örneğin, bilgeler yaşamın kendisini yöntem edinmişlerdir; onlarda örtük bilgi birlikte yaşayarak (usta-çırak) sezgiyle keşfedilir. Bu bir nevî yöntemsizlik yöntemidir. Bu geleneksel bilgelik yolunda insanlar bütün varlıklarıyla etkileşiyorlar – yalnızca bilinçleriyle değil – ve hangi yöntemle yapıyoruma dikkat etmeksizin, bilincini yaşamın karşısına bir gözlemci olarak koymaksızın, yaşamla ve çevreyle bütünleşerek sezgiyle sürekli keşf içinde olmanın zindeliğini yaşıyorlar. Doğrudan yaşıyorlar. Bilgece yaşam için yöntem herkes için kendine özgü ve biriciktir. Bir bilgenin yürüdüğü yol onun yaşmından başka değildir; onun için yürünecek yol yoktur.

Yöntemin çok boyutluluğu, yaşamın çok boyutluluğunu yansıtıyor.

Günümüzde, bilimsel yaşam demek yöntemli (ussal) yaşam demektir. Bu anlamda nasıl yaşayacağınızın bilgisi ise bir “know-how”ı gerektirmekedir. Teknoloji bizi buna zorlamaktadır. Bu durum, teknolojiyi üretmeyen toplumları dışa bağımlı kılmaktadır.

Yine Ahmet İnam’ın dediği gibi: Kültürüyle bütünleşmiş toplumlarda yöntem sorunu yoktur.”

Velhasıl yöntem işbaşında öğrenilir vesselam.

KAYNAKÇA: