Değer Üreten Varlık Olarak Etik İnsan

İnsan için ayırt edici birçok tanım vardır. Bu tanımlar, çeşitli disiplinlerin damgasını taşırlar. Eğer Etik disiplini söz konusu olursa, o zaman “İnsan değer üreten bir varlıktır” tanımı öne çıkar.

Kuşkusuz insan, yalnızca değer üreten varlığa indirgenemez; nasıl ki, yalnızca “düşünen varlık”, “eylem varlığı”, “ahlâk varlığı”, “istenç varlığı”, “toplumsal varlık”, “emek varlığı” vb. tanımlarına indirgenemezse.

Aslında her indirgeme bir soyutlamanın ürünüdür ve çeşitli disiplinlerin kendi bağlamlarında yaptıkları soyutlamalarla ortaya çıkan insan tanımları insanın bir yönünü ya da bir niteliğini vurgulamaktan başka bir anlam taşımaz. O halde, şunu söylemek yanlış olmaz sanırım: İnsan soyutlamalarla elde edilen tek tek tanımlara ya da ulamlara (kategori) indirgenerek anlaşılamaz; ancak, ulamların ayrımlı birliğinde daha iyi anlaşılabilir.

İnsan tarih sürecinde doğa, toplum ve kendisiyle olan ilişkilerinde, yaşama biçim vererek Ekin ve Uygarlık üretir. Aynı zamanda yaşama anlam verir. İşte bu anlam verme işi ile değerler üretilir. Bu nedenle, uğruna yaşamaya değer inanç, fikir, eylem ve idealler değerleri oluştururlar.

Değerler, üretildikleri ekin ve uygarlıklara damgasını vururlar. İnsanın düşünsel, psişik, toplumsal ve tinsel (manevî) yaşamı; seçip, üretip ve bağlandığı değerler çevresinde oluşur. Benimsenen değerler töre ve eğitim yoluyla gelecek nesillere aktarılır ve toplumlar bu değerler yoluyla yoğrularak toplumsal ve bireysel tini oluştururlar.

İnsanlık tarihinde birçok düşünür, değer-sorunu ile ilgilenmiş, onun neliği, niteliği ve işlevi üzerine fikir ya da söylem oluşturmuştur.

Kimi düşünür, değerlerin kaynağına yönelmiş; kimisi amacına, işlevine, kimisi paylaşımına ve benimsenmesine, kimisi ketleyici ya da özgürleştirici yanına vb. dikkat çekmiştir. Kimisi de değerin değerini konu edinerek, değer etiği üretmeyi denemiştir.

İnsanlık tarihine baktığımızda, ne kadar inanç, töre, ekin, uygarlık varsa ve ne kadar felsefî disiplin, mantık örgüsü ve ideoloji varsa, o kadar da değer anlayışının ve değerler dizgesinin var olduğunu görürüz.

Kavramlar, giderek değerler; yaşamdan düşünen özne yoluyla üretilirler ve öznede kaldıkları sürece de özneldirler. Kavramlar, dil yoluyla iletişim ve bildirişime girerlerse toplumsallaşırlar. İnsan düşünce ve emeğinin nesnel ürünleri, ekin nesnelerinde varlaşır ve o toplum ortadan kalksa da, nesnelere dönüşen düşünceler, tarih sahnesinde varlıklarını sürdürürler. Ancak, değere dönüşen kavramlar onu yaşayan ve paylaşan özneler (insanlar) olmaksızın varolamazlar. Uygarlığı yaratan bu kavramlardır. Biz, ekin (kültür) nesnelerinde, ancak yaşamın ve uygarlığın (değerlerin) izlerini ve yansımalarını bulabiliriz; yaşamın kendisini değil.

Düşünce Tarihinde Değerler Sorunu

Sokrates’e göre; “Sorgulanmayan yaşam yaşamaya değmez.”

Platon’a göreyaşam; iyilik, doğruluk ve erdem değerleri üzerine bina edilmelidir.

Platon’un öğrencisi Aristoteles’e göre ise; “dizgesel ahlâk, etik’tir.” Başka bir deyişle; etik, bir değerler dizgesi (sistemi) olarak; yani bütünsel olarak ele alınmalıdır.

Hegel’e göre; “ahlâk”, geleneksel ve töreldir, düşünce dolayımından geçilerek ahlâksal değerlerin ussal kılınması “etik”tir. Değerler ussal kılınıp etikleştikten sonra, artık toplumsal yaşam geleneksel ahlâka değil, “etik”e bağlı düzenlenmeli (hukuk) ve kişiler etik’e bağlı olarak eğitilmelidir. Hegel’e göre etik (ahlâk üzerine düşünerek oluşturulan disiplin) ussal kılındıktan sonra artık ahlâk aşılmıştır. İnsan bundan böyle, ahlâk (moral) varlığı değil, bir “etik varlık”tır. Başka bir deyişle, insan ahlâkının bilincine varmış (etik) olarak insan olmuştur.

Hartman’a göre; “Etik, ahlâksal bağıntıların niteliği üzerine genel bir görü elde etmektir, ahlâklar (moraller) çoktur, ama «etik» tektir ve disiplinlidir.”

K. Marx’a göre, “etik” yalnızca bilincine varılmış bir ahlâk ve herkes için geçerli soyut, ideal insan değerleri değil; sınıfsal boyutuyla, toplumsal gerçeklik içindeki yeri ve konumu ile somut insan için belirlenmiş ve karşıtlığı içinde var olan bir değerler sorunudur.

Düşünürler, etik değerleri başvuru dizgelerine göre (referans sistemi) açıklamışlardır:

1. Doğadaki düzen (kozmos)’e uygunluk,
2. Belirlenmiş ya da konulmuş ve üzerinde konsensüs sağlanmış normlara uygunluk,
3. Tarihsel, olgusal, eylemsel ve somut insan gerçekliğine uygunluk.

Etik Sorunlar

1. En yüksek “iyi” sorunu,
2. Doğru eylem (ilkesel) sorunu,
3. İstenç özgürlüğü sorunu,
4. Kendini ifade etme ve gerçekleştirme özgürlüğü sorunu.

En genelde, iyiye bağlı amaç ahlâkın değerini oluştururken, ahlâkla etiğin birleştiği nokta ise amaçlılık olarak karşımıza çıkar.

Amaca doğru çaba dürtüsü ve motifi olarak ahlâk ve değerler söz konusu olduğunda:

• Tanrıya adanmak
• Doğayla uyum içinde yaşamak,
• Belirli bir toplum ile uyum içinde yaşamak,
• Kendi kendine yeterli olmak,
• Acıdan kaçıp olabildiğince haz duymak,
• Kendini gerçekleştirmek vb. tasarımlar ortaya çıkmaktadır. 

Amaç, eğer “iyi” kavramıyla belirlenmişse, bireysel açıdan, sağlık, güvenlik, esenlik ve mutluluk yaratıcı değerler söz konusudur.

Eğer, değerler sezgisel olarak (betimlenerek) ortaya konuyorsa, bu ahlâk (moral)’tır. Ama eğer, bu değerlerin bilgisi (kavramlaştırılarak) ortaya konursa, bu Etik’tir.

Duyunç (Vicdan) Açısından Değerler Etiği

Ya önsel değer bilincine,
Ya ödev koyan aklın son başvuru durumuna,
Ya toplumsal gelişmenin ürününe,
Ya da eğitimin ürününe dayalı olarak sorgulanmaktadır.

İstenç (İrade) Özgürlüğü Bağlamında Değerler Etiği

Belli durumlar karşısında özgür karar almak; yaşamını kendi kararlarıyla, belli bir amaç ve belli bir yarar doğrultusunda yönlendirmek,
I. Kant’ın dediği gibi, istenç özgürlüğünü olgulara (fenomenlere) bağlı olarak ele almak,
Belirlenimcilerin dediği gibi, makrofizikteki nedensellik ve belirlilik ilkesine bağlı olarak ele almak,
Özgürlükçü ve eylem özgürlüğüne bağlı olarak, mikrofizikteki belirsizlik ve görelilik ilkesine bağlı olarak ele almak vb. önermeler bağlamında sorgulanmaktadır.

Etik Tipleri

Düşünce tarihinde, felsefî disiplinlere bağlı olarak etik tipleri ortaya çıkmıştır:

1. İçerikli Değer Etiği
M. Scheller ve N. Hartman’ın başını çektiği bu görüş I. Kant’a karşı geliştirilmiştir.

Kişisel olarak, araç değerler görelidir; ahlâksal değerler, araç değerler içinde köklenirler (özdeksel ilişkiler).

Ahlâksal değerler “değer duygusuna” bağlı olarak vardırlar ve “ne oldukları” söylenemez; ancak, “gerekli” oldukları söylenebilir.

Ahlâksal değerler, “deneyden” gelmezler; gerçekleştirilmeleri gerekir.

2. Biçimsel (formalist) Değer Etiği
I. Kant’ın öncülüğünü yaptığı görüş.

Bir etiğin biçimsel olması, bir değerin “yapı” ve “formuna” dayanmasını gerektirir; değer “içeriğine” bağlı değildir.

Ahlâk ilkesine bağlanmayı “istemek” gerekir.

İnsan, kendi koyduğu yasaya bağlı olarak “otonom” bir varlıktır ve özgürdür. Çünkü, doğal yapısında insan “heterenom”dur ve dıştan belirlenir.

Kategorik emperatif (koşulsuz buyruk): Öyle bir ilkeye bağlı olarak eylemde bulun ki, bu ilkeye dayanarak isteyeceğin şey, aynı zamanda bir “genel yasa” olsun.

Ahlâk yasası; “aklın olgusu”dur.

Ahlâk yasasının “özgür karar” ve “ortak istence” dayanması koşulu; hukuksal ve politik uygulamalar için modeldir.

3. Yararcı Etik
S. Bentham; Pears; James; Dewey.

Toplumun esenliği “ahlâk yasası”dır.

“Kendini sevmek” ve “başkalarının esenliğini istemek” güzel ahlâktır.

Yarar ilkesi: Bir insanın eylemi, o insanın olanaklı birçok eylem biçimleri içinden en yararlısını seçtiği ölçüde “ahlâksal bir değer”e sahiptir.

4. Psiko Lojistik Etik
D. Hume.

Eylemleri motive eden şeyler: “haz”, “acı”, “eğilim”, “duygu” gibi psişik şeyler olup eylemleri değerli kılan da bunlardır.

“İyi” ya da “kötü” hakkındaki bilgimiz “haz” ve “acı”ya bağlı olarak “ahlâksal” olur.

5. Doğalcı Etik
Stevenson.

Ahlâksal haklılık duygusunun kaynağı “özgüven” duygusudur.

6. Belirlenimci Etik
Spinoza.

Eylem özgürlüğü yoktur; her eylem bir belirleyici nedene dayanır.

Ahlâksal davranışlara neden olan kaynakları saptamalıdır.

7. Özgürlük Etiği
Fichte; Sartre; Heidegger.

Kendini evrenin merkezine koyan insan, “ben bilinci”ni ahlâksal eylemin koşulu kılabildiği sürece, özgürdür (Fichte).

“Özel” ve “özgül” bir kararın ürünü olan koşulsuz eylem, ancak insanın böyle özgür bir eylem içinde kendisini gerçekleştirebildiği sürece bir “koşulsuz eylem” olur. “Özel” ve “özgül” bir karar bu durumda, “en yüksek ahlâksal buyruk” olarak, “geçerlilik” ve “gerçeklik” kazanır (varoluşçuluk).

Ahlâkın ölçütü “kendi olmak”tır (Heidegger).

Duyuncu burada olmaktan “kendi olma”ya, eş deyişle “varolma”ya çağırmaktır (Heidegger).

Özgürlükçü Etik; “belirlenmiş eylem”ler ileri sürmez; içine eylemlerin doldurulacağı “eylem kalıpları” sunar.

Özgürlükçü Etiğe göre (Varoluşçuluk bağlamında), “etik insan” bulunduğu durumdan kaygı duyan ve buna karşın kendini gerçekleştirmeye yönelen insandır.

Felsefî Etiğin “görev” ve “işlevi”, çeşitli biçimde karşımıza çıkan “ahlâk”ları çözümlemek ve böylece “bilgi”sine ulaşmak ve “kararlarımız” hakkında “açıklık” ve “genel bakış” kazanmaktır.

Değerleri sorgulayarak bilincine varmak “etik” olarak disipline edilip eğitim yoluyla topluma kazandırılmazsa, toplumlar sorgulanmamış değerlerin içinde sezgisel ve bilinçsizce yaşarlar. Bilincine varılmamış “değerler” gücünü töre ve inançtan alırlar. Bu da farklı töre ve inançtakileri bilinçsizce yadsımayı getirir. Kendi gibi olmayandan uzaklaşma, kendi benzerleri ile kaynaşma, giderek kendi içine çökmeye neden olur ve gelişme durur. Bu nedenle, yaşamda üretilen değerler diğer yaşamlarda üretilen değerlerle anlamlı bir ilişki içinde yeniden değerlendirilmelidir. Böyle bir değerlendirme, değerlerin bilincine varma yanında kendini değiştirme ve özgüven kazanmanın yolunu da açar.

Ancak, kavramsal çözümleme ve değerlendirme, değerler sorununu ortadan kaldırmaya yetmez; “bilincine varmak” sonuç değildir. Sorun bilincine vardıktan sonra nitelik değiştirir. Bunun anlamı şudur: bilincine varılmış değerler artık sezgisel alandan bilince taşınmıştır ve yaşam karşısındaki “duruş”a bağlı olarak kavramsal bir yapıya büründürülmüştür. Bu takdirde değerler bulundukları ahlâksal alandan çıkartılıp siyasî alana taşınırlar ve diğer toplumlara karşı kullanılmaya başlarlar. Bu noktada karşımıza “kavramsal öteki”leştirme çıkar.

Kavramsal ötekileştirme değerler sorununu derinleştirir. Çünkü “değerler” başka ekin ve uygarlıklara karşı kullanılan bir silah niteliğine büründürülür.

İnsan bilincinin “taşıyıcısı”, “uygulayıcısı” ve “uyarlayıcısı” onun benliğidir. Sezgisel benlikten (edilgin), bilinçli, istençli benliğe (etkin) geçiş değerlerin bilincine varmakla olanaklıdır.

İnsanın benliği onun kimliğidir. Benlik, bilinçli, öznenin özeksel (merkezî) kurumudur. Benliğin oluşum süreci, onun işlevselliği ile çakışır; buna bağlı olarak benliğin varoluş nedeni, aynı zamanda onun varoluş biçimidir.

İnsan için “varoluş”, iç ve dış dünyaya anlam vermelerin bütünüdür.

İç dünya; duygusal-coşkusal bağlarla ilişkilenen “Kendilik” ve nesne, imge ve tasarımlarının arasındaki dinamiklerin alanıdır. İç dünyayla ilgili önemli sorunlardan biri, psişik süreçlerin her alanında bilinçli olmayışımızdır.

Çoğu ilişkilerin yaşantılanması “Bilinç-dışı” düzeydedir. Bu bilinç-dışı yaşantılar, benlik ve bilincin işlevlerinde çok büyük değişiklikler yaratacak ölçüde bilinci etkiler. Bilinç-dışının sarmalayıcılığı içinde bilincin bölgesi çok küçük ve gücü çok zayıftır. Psişenin bilince yasaklı bu “bilinç-dışı-alanı”, her ekinsel yaşamın özelliklerine ve törel değerlerine (sezgisel) bağlı olarak ebeveynlerce ve ekinsel ortamla, bilinç yoluyla doldurulur.

Uygarlığın bilinçli olgularına karşın, ekin (kültür) daha çok bilinç-dışı düzeyde ve sezgisel olarak yaşama katılır. Bu karşıtlık, değerlerin yaşama geçirilmesinde, ekinler içinde yayılmasında, kimlik kişilik çatışması doğuracak düzeyde sorunsal (problematik)dır.

Kavramsal Öteki ve Ötekileştirme

Felsefede değerler etiği olarak disipline edilmiş felsefî bilgi eğitim yoluyla topluma aktarılırken, işin içine siyasal ideoloji karışır ve değerler, siyasal manipülasyon aracı olarak kullanılırlar.

“Öteki” kavramı, yaygın olarak sanıldığı gibi “başkası” demek değildir. “Öteki”, “Ötekileştirme” yoluyla toplumsal bünyenin dışına itilmeyi anlatır.

Bir toplumun, hedef topluluk olarak seçtiği bir gruba, yadsıdığı ve kendi değerler dizgesiyle uyuşmayan; değersizleştirici nitelikleri yükleyerek, onları dışlamak; “Öteki”ni yaratır.

Başkası, ya tanışılmayan ya da kendine benzemeyen olarak algılanırken; öteki, bilinçli bir biçimde tanımlanıp, belirlenip dışlanmayı anlatır.

Ötekileştirme süreci; aşağılama, değişmeye zorlama, dışlama, içinden atma, yok etme etaplarında gerçekleşir.

Ötekileştirme, inancın karşı tutumu olarak inkârın somutlaştırılmasıdır.

Ötekileştirmenin tarihinde, kavramsal ötekileştirmeyi besleyen ve bugüne tutum olarak yansıyan bazı örnekler dikkate değer.

Tarihte ötekileştirmenin (simgesel olarak) en iyi örneği, “Günah keçisi” örneğidir: Eski Ahit (Old Testament); Levililer, Bab-16; ayet-21-23: “Harun iki elini canlı ergecin başı üzerine koyacak ve İsrailoğullarının bütün fesatlarını ve bütün günahlarını, bütün suçlarını onun üzerinde itiraf edecek; ve bunları ergeç (keçi)in başı üzerine koyacak ve hazırlanmış bir adamın eliyle onu çöle salıverecek ve ergeç onların bütün fesatlarını kendi üzerinde ıssız bir diyara taşıyacak ve ergeci çölde salıverecektir.” Bu örnekte görüldüğü gibi, “Ötekileştirme”, simgesel ve ritüelik olarak bir arınma ayini biçiminde uygulanmış. Kutsal sayılan metinlerde, bu tür arınma ayinleri, daha sonraları kurban ve adaklara dönüştürülmüştür.

Bir örnek de Hıristiyan ekininde karşımıza çıkar. Bu ekinde, bilindiği gibi, Hıristiyan dinine girmek için inisiye (tekris) olmak gerekmektedir. Hıristiyan inancını kabul eden bir kişi, bunu kendi kendine, özgür bir kararla yerine getiremez. Hıristiyanlık dinini seçen ve ona dahil olmak isteyen bir adayın; İsa’nın bedeni olarak kabul edilen “Kilise” (Eklasias’tan; inananların cemaati) tarafından onanması gerekmektedir. Hıristiyan dini, kurumsal bir dindir ve ona girmek Kilise kurumunun onayına bağlıdır. Bu nedenle de, Hıristiyan inancında ötekileştirme (Dışlama; İçinden atma), inisiasyonun tersi olan “Aforoz”dur. Aforoz edilen birey ya da gruplar Hıristiyan toplumundan dışlanır; ötekileştirilir. Aforozun inananlar topluluğunun arınmasına neden olduğuna inanılmış; aforoz edilen ise “Günah keçisi” olmuştur.

Bir başka örnek Anadolu Alevîliğinde görülür: İnanırlar cemaatinin “Cem”inde, yolun adap ve erkânına uymayanlar son çözümlemede “Yol Düşkünü” ilân edilir ve cemaatten dışlanır; ötekileştirilir. Ancak, Anadolu Alevîliği, “Düşkünler Ocağı”  kurumunu oluşturarak, geri dönüş kapısını – belli bir rehabilitasyon eğitiminden sonra – açmayı bilmiştir.

Ötekileştirmenin tarihteki en büyük örneği, kuşkusuz Yahûdi Toplumu’nun başına gelmiştir. Ötekileştirilme, neredeyse Yahûdi Toplumunun yazgısı hâline gelmiştir. Önce Antik-Mısır’dan dışlanmış ve göçe zorlanmış; sonra ünlü Babil sürgünü; sonra İspanya’dan dışlanma; Rusya’dan dışlanma ve unutulmaz bir biçimde, ötekileştirme sürecinin son etabı olarak fırınlarda ve gaz odalarında “yok etme” biçiminde aydınlanmış Avrupa’da (!) yaşandı. Şimdilerde bile, dünyada herhangi bir ülkede ortaya bir kriz çıktığında, ilk aranan günah keçisi, Yahûdiler olmaktadır. O kadar ki, özellikle Batı toplumlarında Yahûdi düşmanlığı yapmayı (Anti Semitizm) yasaklayan yasalar çıkartılmak zorunda kalmıştır.

Faşist Almanya’sında ortaya çıkan bu jenosit; bilinç-dışı’nın birtakım propaganda yöntemleriyle (simgesel) uyarılması sonucu “Toplumsal Paranoya” ve “Vandalizm”e dönüşmüştür.

Günümüzde “Ötekileştirme” artık yalnızca belli bir kişi, grup ya da toplumu hedef almakla yetinmiyor! Ötekileştirme Uygarlıklar düzeyinde ele alınıp; belli bir uygarlığın (ki bu Batı Uygarlığıdır) değer ölçütleri karşısında bütün diğer Uygarlıklar ötekileştiriliyor. Bu ötekileştirme;“Kavramsal Ötekileştirme” olarak felsefeleştiriliyor (Pozitivizm); sonra eğitim (Pozitivist Eğitim) küreselleştirilerek yaygınlaştırılıyor; sonra da siyasal bir proje biçiminde ele alınıp Uygarlıklar savaşı noktasına taşınıyor; ve arınma ayinleri savaş biçimini alıyor. Bu savaş ayinlerinde (!) belli bir uygarlığın değerleri uğruna günah keçileri kurban ediliyor.

Bu değerlendirme kuşkusuz Batı Toplumlarını hedef almıyor; onları mahkûm etme amacını taşımıyor! İnsan dünyanın neresinde olursa olsun insandır. Burada eleştiri oklarının hedefi, kendi toplumlarına rağmen egemenliği elinde tutan çıkar grup ve örgütleri ve onların zihniyetidir.

Kadim Bilgelik ve Modernizm

Modernizm – projesi gereği – insanı tarihinden; gelenek, görenek ve törel değerlerinden kopardı. Sanayileşme “büyük aile”yi parçaladı; anne baba ve çocuktan oluşan çekirdek aile ortaya çıktı. Bu ise geçmişle gelecek arasındaki köprüyü yıktı; süreklilik kırıldı (dekadans). Dede torun bağı koptu. Ekin (kültür) aslında dede torun ilişkisinde sürekliliğini korur. “Dedesi koruk yer torunun dişi kamaşır”.

Modernizm, insan ilişkilerine nesneleri (sanayi ürünleri) egemen kıldı. İnsanların amacı sahip olmak! Daha çok ve daha çok… İnsanların idealine nesneler, şeyler konulunca; yabancılaşma (alienation) kaçınılmazdır. Yani yaşamın ve diğer insanların ölçüsü onların sahip oldukları şeyler oldu. İşte değerler, bu “modernist-pozitivist” değirmende öğütüldü.

Kadim bilgelikte değerler, insanın sahip olduklarıyla ölçülmüyordu; sahip olma değil, “olma” esastı. Mevlâ’na Celâleddin Rûmî’nin dediği gibi “Hamdım; piştim; oldum”,  Muhyiddin İhya da “Olmayan meyvaya el uzanmaz” demiştir. Kadim bilgelikte hedef olgun insan (İnsan-ı Kâmil) ve yaşam süreci de “olgunlaşma süreci” olarak ele alınmıştı.

Nitekim, modernizm eleştirisinde Erich Fromm şöyle demektedir: “Çağımızda insan, kendisi olmaktan çıkıp sahip olduklarına dönüştü.”

Kadim bilgeliğin babalarından Platon, “İnsan, ancak diğer insanlar aracılığıyla gerçek anlamda «doyum» ve «mutluluğa» gelebilir” dememiş miydi?

Bir başka kadim bilge Pithagoras “İnsan yarım elma gibidir; öteki yarısı dosttur; onu bulamazsa ömrüne yazık” diyerek, insanların nesne dolayımıyla değil, insan dolayımıyla insan olabileceklerini vurgulamıştır.

Kadim bilgeliğin günümüz halkalarından biri olan İsmail Emre “Âdemi bilirler bir Âdem ile” diyerek, bu hakikati bir kez daha vurgulamıştır.

Özetle şunu söylemek doğru olur sanırım; insanın yaşamaya değer olarak; yaşamın ereğine koyduğu “hedef-değer”, onun yaşamsal ilişkilerini belirler.

Modernizm ve yararcı felsefe; ister siyasal, ister başka türden olsun, insanı belli bir düzeye indirgeme; ondan yabancılaşmış varlık; öteki; şeyler arasında bir şey yaratma sonucunu doğurdu.

Modernizm’deki iletişim sorunu, yalnızca toplumsal ya da tarihsel bir sorun olmayıp, “varoluşsal” bir sorundur da. Çünkü özneler arası iletişimsizlik (insani) narsizmi ve bencilliği güçlendirip; onları birer değer (!) kılmaktadır.

Modern toplumda soyut bireyci özne, sonuçlarıyla, değerler skalasını etkileyip, iletişimsizliğe neden olurken; bunun yanında geleneksel toplumların yığın (kitle) insanı olmak da paradoksal bir biçimde aynı sonucu doğurmuştur. Soyut bireyciliğin “yapay değerler” üretip, modern insanı yabancılaştırması gibi; kitle insanıolmaktan kurtulamamak da geleneksel insanı “özgürlük”, “ödev” ve “sorumluluğun” bulunmadığı anlamsız bir dünya içine iter. Bu nedenle kadim bilgelik öğretisinin modernizmin karşıtı olarak algılanması doğru değildir. Modernizmin karşıtı gelenekçi toplumdur ve sorunlar her ikisinde de farklı biçimde olsa da aynıdır. Kadim bilgelik öğretisi, modernizm öncesi toplumlara da eleştirel bir yaklaşımdır.

Günümüzde dayatılan yaşam biçimi modernizm olduğu için, eleştirileri daha çok onda yoğunlaştırmak haksız olmaz sanırım.

Modern dünyada istek nesnelerini her ne pahasına olursa olsun elde etmeye çalışan insan, gücünün yettiklerini ezmekle, gücünün yetmediklerine de boyun eğmekle kişiliğini bozmuştur. Bu çarkın içinde “çıkar” tek amaç olunca; güçlü olduğunda “despotluk”, zayıf olduğunda “kurnazlık” ve “yaltaklanma” benimsenen değerler (!) olmuştur.

Modern insan iki yüzlü, görünüşte biri birine saygılı, nazik ve iltifatkâr; ama olabildiğince içtenliksiz ve yapayalnızdır. Dostluk, bilgelik, içtenlik, güven, dürüstlük, onur vb. temel değerler; başarıyı engelleyen değerler olarak küçümsenir olmuştur.

Modern Psikoloji ve Kadim Bilgelik

Modern Psikoloji insan varoluşunun temel sorunlarına duyarsızdır; onlarla ilgilenmez. O yalnızca var olan gerçekliğe bağlıdır. Yaşamı nesneler yoluyla deneyimler ve belirtilerin (semptomlar) yatıştırılmasıyla ilgilenir (Semptoma’tik Terapi).

Kadim bilgelik ise kaynağa bağlılığı ve gayeye yönelmeyi esas alır. Yaşamı insan yoluyla deneyimler, olgun insan (İnsan-ı Kâmil) yolun özüdür.

Kadim bilgelikte yaşamın yolu kaynak (sevgi) ve gaye (özgürlük) yoludur; insanın insana ve eşyaya kulluğu yadsınır.

Her insanın varlığının kökleri “Ben”dedir; kişiliğin kökleri ise varoluş nesneleri ve toplumsal ilişkilerdedir. Bu nedenle insan, varlığına ve ilişkilerine yüklediği anlam yoluyla kendini yapılandırır.

Modernizmin ve yararcı felsenin anlam üretme modeli (paradigması): Görünüşlerden başlayarak, tarihsiz insanın; kaynağından koparılmış, mekanik olarak kurgulanmış insanın tasarımıdır.

Ekonomik ilişkileri kaynak almış ve ekonomiden siyasete, siyasetten hukuka, hukuktan değerlere, değerlerden bilgi bilime (epistemoloji), bilgi bilimden varlık bilime (ontoloji) giden bir süreci benimsemiştir.

Kadim bilgelik, bunun tam tersi bir model (paradigma)’dir. Kadim bilgelikte, varlık bilim (ontoloji) temeldir ve varlık bilimden bilgi bilime, bilgi bilimden değerlere, değerlerden hukuka, hukuktan siyasete, siyasetten ekonomiye giden bir yol izlenmektedir.

Birinci modelde önce nesne (meta fetişizmi); ikinci modelde ise, önce insan söz konusudur.

Modernizmin projesi; bir mekanizma (kurumsal) projesidir. Beklentisi; mekanizmanın değer üretmesidir. Oysa, mekanizma değer üretmez.

Modernizmin yaygın küresel eğitimi, diğer ekinlerdeki insanlara uygulanırken, aynı zamanda onları tarih dışına iterek (Literatür’el) zihinsel ve psişik parçalanmaya neden oldu. Modern toplumların dışında kalan diğer toplumların pozitivist eğitim kurumları olan üniversitelerde, öğrendikleri bilim, sanat ve felsefe disiplinlerinin tarihinde kendi uygarlıklarından hiçbir kişi ya da değer izine rastlanmaması, bu kurumlar aracılığıyla değersizleşme ve kimlik bunalımı doğurdu. Özellikle, İslâm, Hind ve Çin uygarlık ve değerleri literatür’el olarak, eğitimin bu güçlü kurumlarında tarih dışına itildi. Bu kavramsal ve siyasal ötekileştirme kaçınılmaz olarak uygarlıklar arası ilişkileri ve değerlerin paylaşımını engelledi.

Modernizm yoluyla ötekileştirilenlerin yazgısı ya boyun eğmek ya da yok edilme korkusuyla yaşamak oldu. Demokles’in kılıcı ötekilerin tepesinde sallanmakta ve yeri geldiğinde çeşitli bahanelerle toplumların başına inmektedir.

Özetle; modernizmin mekanizmaları değer üretmedi, ama mekanizma makine doğurdu; dev bir savaş makinesi… Ötekilerin yazgısı ise “Ya istiklâl ya ölüm”.